Revision as of 14:06, 23 August 2006

Pojava bogumila

Bogumilski pokret se prvobitno pojavljuje na Balkanu a korene vuče sa istoka od starih manihejskih i gnostičkih učenja koje svoje poreklo vuku još od Zaratustre. Reč bogumil je slovenskog porekla, “bogu-mil”. Prvi bogumili se pojavljuju u Bugarskoj gde pomažu otpor naroda protiv Vizantije. Iz Bugarske pokret širi preko Makedonije u Srbiju. U Srbiji je tadašnja vlast uz Vizantiju, što podrazumeva i ispunjavanje vazalskih obaveza prema Vizantiji, kao što je slanje trupa u vizantijske ratove. Bogumili odbijaju da idu u vojsku i da nose oružje i zbog toga ih srednjevekovne srpske vlasti surovo kažnjavaju, telesnim kaznama, odsecanjem delova tela, spaljivanjem na lomači, progonom iz zemlje, oduzimanjem imovine itd.

Preživeli bogumili odlaze mahom preko Drine, u Bosnu i Hum. U Bosni i Zahumlju (kasnije Hercegovina) pokret nailazi na plodno tle i kasnije postaje preovlađujuća religija koju usvajaju i bosanski vladari poznata pod nazivom Crkva bosanska. Uprkos žestokim progonima sa srpske i hrvatske strane (proganjala ih i katolička i pravoslavna crkva), pokret u Bosni opstaje i širi se Dalmacijom a odatle ka Italiji i Francuskoj gde ih nazivaju katari. Katarski pokret služi kao osnov za kasniju evropsku reformaciju.

Obeležja pokreta

Žive slobodni u planinama

Bogumili su bili veoma nezadovoljni društvenim odnosima svoga vremena i zato masovno napuštaju gradove i odlaze da žive slobodni u planinama. Odlaze da žive u najnepristupačnim planinama srednjevekovne Bosne jer su tamo bili daleko od svake civilizacije, od svakog cara i njegovih slugu. Sklanjaju se od svih onih koji su želeli da ih učine robovima, da ih pokrste ili da ih nateraju da rade za novac i da promene svoj način života.

Organizovani su u zadruge

Žive u zadrugama za koje je hrišćanska zajednica pre svega ekonomska podloga sazdana na jednakosti prava i dužnosti. Zajedno obavljaju neophodne poslove i pomažu jedni drugima oko setve, žetve, branja, sakupljanja. Koriste zajedničke prostorije za okupljanja, savetovanja, slavlja itd.

Nose narodna imena

Na osnovu imena poznatih bogumilskih djedova i prvaka se može zaključiti da su oni nosili izvorna narodna imena, npr: Godin, Tišemir, Didodrag, Bratič, Budislav, Dragoš, Dragič, Ljubin, Tvrtko, Kulin, Dražeta, Rastudije, Radoje, Radovan, Dragost, Povržen, Radoslav, Miroslav, Boleslav, Ratko, Radomir, Miloje…

Za razliku od katolika i pravoslavaca koji su preuzimali strana imena. Najčešće jevrejska pod uticajem hrišćanstva: Stefan, Stjepan, Luka, Marko, Mateja, Pavle, Pavel, Nikola, Jovan, Ivan, Petar ili grčka pod uticajem Vizantije: Konstantin, Aleksandar…

Čuvaju narodna verovanja

Bogumili, kao slovenska plemena, čuvaju svoja prastara slovenska verovanja od crkvene i kulturne kolonizacije Vizantije i Rima. Njihovi obredi sadrže sintezu starih paganskih, slovenskih, indoevropskih, izvornih hrišćanskih i gnostičkih verovanja. Prisutno je pagansko obožavanje prirodnih elemenata a pogotovo vatre.

Čuvaju narodni jezik i pismo

Bogumili čuvaju narodni jezik i pismo i odbijaju grčki i latinski. Svi natpisi na stećcima i svi sačuvani spisi su napisani govornim narodnim jezikom i starim ćiriličnim pismom. Reč bogumil je slovenskog porekla i razumemo je još dan danas. Istočno-hercegovački dijalekat koji je Vuk Karadžić izabrao kao najbolje očuvan narodni jezik i osnov za reformu srpskog jezika potiče upravo iz krajeva u koje su se bogumili iz srednjevekovne Srbije masovno naseljavali.

Ravnopravnost polova

Kod bogumila su muškarci i žene uživali popriličan stepen ravnopravnosti. I žene i muškarci sede za istim stolom, borave u istim prostorijama, zajedno učestvuju na istim okupljanjima, zabavama, poselima. Zajedničke poslove obavljaju zajedno.

Seksualne slobode

Bogumili nisu osuđivali i zabranjivali predbračni seksualni život. Njihov stav je proizilazio iz paganske ljubavi prema telu i prirodi. Inkvizitori ih vekovima optužuju zbog slobodnih stupanja u ljubavne odnose. U to vreme je uobičajeno bilo ugovoranje braka od strane roditelja i kupovina devojaka od strane bogataša.

Prezir prema bespotrebnom redu i radu

Bogumilski prezir prema radu je proizilazio iz njihove filozofije prema kojom je materijalni svet delo nečastivog. Pitanje koje se samo nametalo bilo je čemu raditi kad je rezultat rada ili materijalni proizvod ili saznanje koje će opet poslužiti proizvodnji materijalnog.

Odbacuju bogatstvo i materijalne vrednosti

Hvale siromaštvo i oštro istupaju protiv bogatstva i bogatih. Osuđuju bavljenje trgovinom, preprodaju, zelenaštvo, novac. U svojim samodovoljnim zajednicama se bave razmenom i ekonomijom poklona.

Veganska ishrana

Bogumilska ishrana je bazirana na voću, povrću i žitaricama. Ljudi unutar pokreta se dele na "prave krstjane i krstjanice" i "mrsne ljude". Pravim hrišćanima nazivaju se oni koji ne jedu meso, jaja i mlečne proizvode. Mrsni ljudi su oni među njima koji su nastavili sa mesožderskom ili vegeterijanskom ishranom, uključujući jaja, sir i mlečne proizvode. Ishrana je bogumilima od presudne važnosti jer se na osnovu nje dele na mrsne i na prave.

Pacifizam i nenasilje

Bogumili su bili prvi poznati prigovarači savesti u Srbiji. Odbijaju su da služe vojsku i da nose oružje. Odbijaju da ubijaju, ne samo ljude već sve što diše vazduh i što se kreće. Zato ne jedu životinje ni njihove mlade.

Bogumili su bili tolerantni prema drugima, ali nisu da oni zavladaju njima. Imali su poseban način odbrane od stalnih napadača sa svih strana. Narodne mase prividno prihvate strano učenje, najčešće rimsko ili vizantijsko hrišćanstvo, da bi ga se odmah odrekle, čim se okupatorska vojska povuče. Najbolji primer ove taktike je događaj sa Bilinog polja kod Zenice 1203. godine, kad je sav narod zajedno sa Kulinom banom prihvatio katoličko hrišćanstvo, a kad su Papski izaslanici otišli, u Bosni su običaji nastavljeni po starom. Ovaj događaj otkriva dobru i funkcionalnu organizaciju bogumilskih planinskih komuna. Sva domaćinstva, kuće, sela i zaseoci, imali su odličnu međusobnu komunikaciju što im je omogućavalo da simultano reaguju na svaki vladarev pokret.

Slobodarstvo

Smatraju sve crkvene i državne vlasti đavolskom pojavom. Podstiču ljude na nepokornost onima koji su na vlasti i pozivaju robove da ne rade za svoje gospodare, što je najraniji poznati primer građanske neposlušnosti na ovim prostorima. Odbijaju plaćanje poreza i bilo kakvih dažbina.

Stećci

Najmasovniji materijalni ostaci bogumilske kulture su stećci. Postoji preko 66000 pobrojanih stećaka u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori. Područja najgušće zastupljena stećcima su u Hercegovini (Bileća, Stolac, Trebinje, Gacko, dolina Neretve...).Očigledno je da su bogumili ulagali dosta truda da bi njihova poruka stigla do nas. Bilo je uobičajeno da svaki bogumil tokom života radi na svom stećku da bi posle smrti ostavio traga o sebi na ovome svetu. “Ovi bosanski nadgrobni spomenici koji nam poganski prkosno govore o životnim radostima, o plesovima, o ljepotama lova, životinja i bilja, očit su dokaz jakog artističkog i moralnog nonkonformizma, koji je trajao stoljećima. (Krleža)”

Neki natpisi sa stećaka: "Ovaj svjet je samo san Demona". "Iz dlana mi sija sunce. Imam srce za sve pametne i dobre ljude".

Versko učenje

Bogumili su posprdno nazivali Rimsku crkvu crkvom idola. Odbacivali su rimskog papu kao i carigradskog patrijarha. Sebe smatraju jedinim pravim sledbenicima hrišćanskih apostola. Bogumili nisu gradili crkve pa su obrede vršili po kućama. Lokalnu zajednicu nazivaju "hiža" (kuća).

Nisu podizali verske građevine, odbacuju crkve i hramove kao i kult svetih slika, ne priznaju molitve i poštovanje svetačkih relikvija a kao jedinu vrednost zadržavaju Očenaš. Izvore svoga učenja nalaze u Novom zavetu kao i u mnogim apokrifnim jevanđeljima koja su postojala u to vreme na našem jeziku. Odbacuju Stari zavet kao đavolje delo zbog mnogih surovosti, nepravdi i krvoprolića koja su tamo opisana.

Političko učenje

Glavna politička tendencija bogomilstva je bila opozicija vizantijskoj državnoj i crkvenoj vlasti, što je pomoglo da se pokret raširi po Balkanu, jer je odgovaralo težnjama narodne politike. Tome pogoduje otpor slobodnih slovenskih plemena koja ne žele da izgube svoju samostalnost i padnu pod vlast nekog cara, kralja ili vlastelina kojem bi morali plaćati poreze. “Bogumili predstavljaju kod nas kontinuum onih primitivnih prasnaga koje nisu htjele da se podrede organiziranom nasilju feudalnih baruna, ni rimskih, ni bizantinskih biskupa. (Krleža)”

Bogumili su izrazito protivudržavno nastrojeni. Svojim političkim stavovima najviše podsećaju na današnje anarhističke i antikapitalističke pokrete. Kozma prezbiter to slikovito opisuje: "bogumili uče da se ne valja suviše truditi za zemaljske stvari, te su stoga praznih ruku prolazili od kuće do kuće, da se ne treba pokoriti vlasteli, pak su hulili na bogataše, mrzili na cara, rugali se starješinama, psovali boljare, bogumrskima smatrali one koji caru rabotaju i robovima zapovijedaju, ne služiti svojim gospodarima".

Žestoko napadaju crkveni sistem, posebno sveštenstvo, popove i biskupe, kojima poriču svaku vlast nad vernicima. Jednako oštar stav zauzimaju i protiv svetovne vlasti, protiv tadašnjeg društvenog i državnog poretka. Napadaju starešine i trgovce učeći da su bogumrski oni koji rade za cara.

Izbegavaju sve što bi moglo da liči na javna zvanja. Ne bave se politikom ni trgovinom, već isključivo zemljoradnjom, sakupljanjem plodova i lekovitih trava, zanatima, umetnošću (posebno su bili poznati kao dobri skulptori) i radnjama koje nikoga ne ugrožavaju. Među ovim gorštacima puno je druida, guslara, vračeva i lekara.

Pogrom bogumila u Srbiji

Narod u srednjevekovnoj Srbiji masovno odbija da služi vojsku i da odlazi u vladareve ratne pohode. Stefan Nemanja zbog toga krivi bogumile i nakon učvršćenja vlasti kreće da se obračunava sa onima koji su se protivili njegovoj politici. Vlasti započinju ubijanje i progon bogumila koji se nisu branili. Progon bogumila je dobio obrise građanskog rata sa strahovitim, nečovečnim postupcima. Bogumili su spaljivani na lomači, stavljani na muke, kažnjavani najsurovijim kaznama, odsecani su im delovi tela, proterivani su iz države a kuće i imanja su im paljena i oduzimana.

Pored imanja paljene su i bogumilske knjige, što je posebna šteta jer bi one danas predstavljale najstarije spomenike raške i makedonske škole. Najstariji tragovi srpske pismenosti su završili na lomačama Stefana Nemanje. Ovakav surov progon bogumila i uništavanje njihovih knjiga i jeste razlog što se danas o njima toliko malo zna i što sva znanja dolaze upravo iz knjiga njihovih neprijatelja.

Iako je mnoštvo bogumila ubijeno i proterano, veliki broj njih i dalje ostaje da živi u Raškoj, prvenstveno onih koji nisu imali gde da odu. Za njih je godinama kasnije Dušanov zakonik predviđao žigosanje na licu i progon iz zemlje. Oni koji su ostali su bili primorani da se pritaje i skrivaju i tako će nadživeti i naredne vladare i srednjevekovnu srpsku državu.

Prelazak u Bosnu

Najveći deo bogumila je iz Raške prebegao u Bosnu i u narednim godinama tamo će biti njihov centar, a bosanskog bana Kulina će zbog toga proganjati i papa i Ugarska. Ipak Kulin prema njima nije ispao krvolok poput ostalih vladara koji su ih proganjali, tako da u narodu ostaje zapamćena izreka “od Kulina bana i srećnijeh dana” zbog života provedenog u sreći i miru. I pored toga što će ih proganjati vladari i sa srpske i sa hrvatske strane, Bosna ipak za dugi niz godina ostaje slobodna oaza “kamo su se spašavali heretici zapadnog, latinskog svijeta, kao na jedino evropsko ostrvo, gdje se poštuje sloboda savjesti i uvjerenja. (Krleža)” U Bosnu se sklanjaju ne samo izbeglice iz Srbije već i iz zapadnih zemalja gde je inkvizicija nemilosrdno spaljivala one koji su razmišljali drugačije od propisanih crkvenih normi.

U Bosni bogumilski pokret opstaje još vekovima nakon toga i vremenom prerasta u Crkvu bosansku, koja postaje zvanična religija na bosanskim prostorima. Na čelu reda se nalazi djed. Pokret se iz Bosne širi Dalmacijom a odatle ka Italiji i Francuskoj gde ih nazivaju katari. Katarski pokret služi kao osnov za kasniju evropsku crkvenu reformaciju.

Nestanak bogumila

Nestanak bogumila započinje sa dolaskom Osmanlija na balkanske prostore i sa nestajanjem srednjevekovnih južnoslovenskih država. Mnogi od njih prelaze na islam dok mnogi drugi ostaju da žive u nepristupačnim planinama gde uspevaju da sačuvaju svoju slobodu i svoja verovanja još vekovima nakon toga. Tragovi poslednjih bogumila na ovim prostorima se beleže čak u 18. veku.

Zaključak

Balkanska istorija nije samo istorija ratova i vladara već i istorija slobodnih ljudi koji nisu želeli da služe pod vlašću niti jednog gospodara, niti da plaćaju porez, danak ni desetak nikome i zato su bežali u planine da nađu slobode i stvore drugačiji svet – bez crkvi, bez institucija, bez nasilja, bez ubijanja ljudi i životinja, sa ravnopravnošću polova. Ti ljudi su bili Bogumili.

Bogumili su zajedničko kulturno nasleđe Balkana (od Bugarske, preko Makedonije, Srbije, Bosne, Crne Gore, Dalmacije, Hrvatske). Oni su crta koja nas spaja a ne razdvaja. Verovatno većina nas ima po nekog pretka bogumila, a pogotovo oni koji su poreklom iz Bosne.