Razvoj anarhističkih ideja na tlu jugoslovenskih zemalja (Trivo Inđić)

Anarhističke ideje stižu u jugoslovenske zemlje u drugoj polovini 19 veka, pre svega posredstvom Jugoslovena koji su radili ili se školovali u evropskim zemljama, u kojima je radnički i socijalistički pokret bio razvijeniji. Tako je jedan od prvih pristalica ideja Proudhona bio srpski socijalist Živojin Žujović (1838-1870), koji se sa njima upoznao u vreme studija u Munchenu i Zurichu, gde je izučavao pravne i ekonomske nauke. On je bio ujedno i prvi socijalist u Srbiji i učitelj organizatora i teoretičara srpskog radničkog pokreta Svetozara Markovića (1846-1875). U Švajcarskoj je bila brojna kolonija južnoslavenskih studenata i revolucionara, koja se nalazila u kontaktu sa Bakunjinom i Slovenskom sekcijom Jurske federacije. Tu su se nalazili i Jovan Žujović, Manojlo Hrvaćanin, Pera Todorović i drugi.

Početkom jula 1872 održan je u Zurich-u i kongres srpskih socijalista kome je prisustvovao i Bakunjin i na kome je usvojen program Srpske socijalističke partije. Borba južnoslavenskih zemalja za nacionalno oslobodjenje (pre svega protiv okupacije ovih zemalja od strane Austro-Ugarske i Turske imperije) podstiče i šire prihvatanje modernih slobodarskih ideja. Tako je u Bosansko-hercegovačkom ustanku 1875 postojala i jaka leva struja sa naglašenim socijalnim programom, koju je predvodio Vasa Pelagić, a u kojoj su delovali i anarhisti Manojlo Hrvaćanin (1849-1909), Kosta Ugrinić (1848-1933) i drugi. U ovom ustanku su učestvovali mnogi anarhisti iz Italije (čak je i Malatesta pokušao dva puta da udje u Bosnu i Hercegovinu, ali bez uspeha), Rusije i drugih evropskih zemalja.

Početkom aprila 1871 u Ljubljani je boravio Johan Most i stupio u vezu sa članovima tamošnjeg Radničkog društva. Matija Kunc je, kao predsednik ovog društva, širio Mostove ideje. U brojnim procesima protiv radikalnog krila austro-ugarskih socijalista u Zagrebu 1884, te u Celovcu i Gratzu stradali su i hrvatski i slovenački anarhisti.

Preko Trsta i Ankone stižu anarhistički uticaji u Dalmaciju, Istru i Sloveniju, posredstvom R. Golouha, Đovania Marcetia, Ivana Endlihera i drugih. U Rovinju (1904) i Splitu (1908) dolazi do javnih anarhističkih manifestacija. U Splitu je osnovan čak i fudbalski klub "Anarh"[1] koji je radio više decenija. Hrvatski učitelj Miloš Krpan održava veze sa švajcarskim anarhistima još od 1898, šireći anarhističke ideje u grupi tzv. nezavisnih socijalista u Slavonskom Brodu. U selu Duboviku, u okolici Slavonskog Broda, on je pokušao osnovati i međunarodnu anarhističku koloniju (1909 i 1910). Vlasti Madjarske i Austrije zabranjivale su unošenje i širenje anarhističkih listova i knjiga u južnoslovenskim zemljama koje su bile pod njihovom okupacijom.

Slobodarske ideje stižu u Makedoniju preko makedonskih omladinaca koji su krajem 19 veka studirali u Švajcarskoj i Bugarskoj. U Ženevi su 1897-1898 oni izdavali i dva anarhistička lista: "Glas" i "Odmazda" (Otmachtenie), u okviru tzv. Makedonskog tajnog revolucionarnog komiteta, koji se borio za oslobodjenje od Turske i za stvaranje Balkanske socijalističke federacije. Ideje ruskog narodnjaštva i anarhizma prihvata i prvi makedonski socijalist Vasil Glavinov (1869-1929), sa kojim se u Sofiji upoznao i Goce Delčev (1872-1903), vodeća figura u borbi za oslobodjenje Makedonije, osnivač Tajne makedonsko-odrinske revolucionarne organizacije (oktobra 1893 u Solunu) i vodja revolucionarnog Ilindenskog ustanka (1903). Ovaj ustanak je doveo do stvaranja Kruševske republike, prve socijalističke republike na Balkanu, koja je trajala skoro tri meseca. Delčev je bio u bliskim vezama i prijateljstvu sa istaknutim bugarskim anarhistima Mihailom Geržikovim i Vrbanom Kilifarskim. Oko Delčeva su se okupili i mnogi drugi borci za nezavisnu Makedoniju - anarhisti, među kojima je i Petar Manđukov (1879-1966), koji je u Skoplju objavio "Azbuku anarhističkog učenja" (1898), Dame Gruev (1871-1906), Jane Sandanski (1872-1915), Nikola Karev (1877-1905), Dimo Hadjidimov (1875-1924) itd. Makedonskim anarhistima pripada i tajna teroristička grupa "Brodara" (Gemidjija) iz Soluna (Jordan Popjordanov, Marko Bo1nakov, Dimitar Mečev, Konstantin Kirkov, Pavel Žatev, Milan Arsov, Vladimir Pingov, itd.) koji su nizom atentata na javne objekte i ustanove hteli da privuku pažnju svetske javnosti na borbu Makedonije za nezavisnost, tokom aprila 1903. Neki od ovih atentatora su poginuli, a ostali su uhvaćeni, osudjeni na smrt ili na progonstvo u Malu Aziju (u Tursku). Između 1910 i 1912 djeluje anarhistička Međunarodna revolucionarna balkanska asocijacija "Crvena braća", sa ograncima u Solunu, Strumici, Kumanovu i Kratovu, boreći se protiv Turske a za slobodnu Makedoniju.

Borba za nacionalno i socijalno oslobodjenje Bosne i Hercegovine, koja se nalazila pod austro-ugarskom okupacijom od 1878 godine, kulminira u pojavi omladinskog revolucionarnog pokreta anarhističke inspiracije poznatog kao "Mlada Bosna". Prvo je Bogdan Žerajić (1886-1910), veliki poklonik Kropotkina, pucao na poglavara Bosne i Hercegovine generala Varešanina, juna 1910. Poslednjim metkom ubio je sebe, dok je general ostao nepovredjen. Policija je sa Žerajićevog leša otkinula glavu i zadržala je u policijskoj zbirci kao specimen (uzorak) glave anarhiste, a trup je tajno sahranila. Omladina je pronašla njegov grob, posećivala ga, kitila cvećem i na njemu se zaklinjala da će raditi na ostvarivanju ideala slobode. Ovaj kult Žerajića prvi je započeo Vladimir Gaćinović. Drugi omladinac - Luka Jukić - pucao je na bana Cuvaja u Zagrebu juna 1912, ali bez uspeha. Jukić je osudjen na doživotnu robiju, koju je izdržavao do propasti Austro-Ugarske. Sa njime je osudjen na pet godina robije i August Cesarec (1893-1941), književnik i budući urednik levičarskih časopisa ("Plamen", 1919). Atentat na austrougarskog prestolonaslednika i poslednjeg izdanka dinastije Habsburga Franza Ferdinanda, organizovala je u Sarajevu 28 juna 1914 grupa Mladobosanaca. Prvo je na prestolonaslednika bacio bombu tipografski radnik Nedeljko Čabrinović (1895-1916), ali bomba nije odmah eksplodirala, pa je Ferdinand produžio vožnju automobilom. Onda je Gavrilo Princip (1894-1918) pucao iz revolvera na prestolonaslednika i ubio ga. Zbog toga je osudjeno 25 zaverenika. Na smrt je, pored ostalih, osudjen i Danilo Ilić (1890-1915), vešanjem, a ostali na doživotnu ili tešku dugogodišnju tamnicu, gde su umoreni glađu ili bolešću. Sam Princip je osudjen na dvadeset godina teške robije gde je, mučen i bolestan, i umro. Čabrinović je na sudjenju naveo svoje anarhističko uverenje kao razlog atentata. Umro je i on u zatvoru, od gladi i duševnih patnji, u svojoj dvadesetoj godini života.

Duhovni začetnik mladobosanske anarhističke inspiracije je bio Vladimir Gaćinović (1890-1917), koji se na studijima u Ženevi i Lozani najviše družio sa ruskim revolucionarima, koji su emigrirali iz svoje zemlje nakon revolucije iz 1905. Bio je pobornik Bakunjina, Kropotkina, ruskih narodnovoljaca, prijatelj Viktora Seregea, Natansona, Martova, Trockog. Otrovan je u avgustu 1917, u Freiburgu (Švajcarska), uz saradnju austrijske, srpske i francuske policije. Revolucionarni i književni rad Dimitrija Mitrinovića (1887-1953) takodje je snažno uticao na nacionalno-oslobodilačke ideje južnoslovenske omladine i sadržao je u sebi izraženu anarhističku komponentu. Mitrinović se od 1914 nastanjuje u Londonu, gde je i umro, a bio je i u prijateljstvu sa Kropotkinom, Gustavom Landauerom, Herbertom Readom i drugim anarhistima.

Sa mladobosancima je u tesnoj vezi bila i grupa “Preporod” iz Ljubljane (Slovenija), okupljena 1911-1912 oko istoimenog lista. U toj grupi najaktivniji su bili France Fabijančić i Ivan Endliher, sa kojima je vezu održavao i Gaćinović. Ove dve grupe je, naročito između 1910 i 1914 godine, spajala ideja oslobodjenja i ujedinjenja Jugoslavije i rad na stvaranju jedinstvenog jugoslovenskog revolucionarnog omladinskog pokreta. Endliher je umro u zatvoru u Gratzu (Austrija) 1915 godine, jer je i on bio uhapšen posle sarajevskog atentata. Revolucionarni sindikalizam iz Ugarske prihvataju u Vojvodini anarhisti okupljeni oko Krste Iskruljeva (1881-1914), koji je bio najprisniji saradnik Ervina Szaboa, Istaknutog madjarskog teoretičara anarhosindikalizma.

U Srbiji posle Jovana Žujovića liberterske ideje prihvataju Dragiša Stanojević (1844-1918), Mita Cenia (1851-1888), Pera Todorović (1851-1907) - osnivač prvog socijalističkog časopisa “Rad” (1874) i prijatelj Bakunjina iz zurichških dana, gde je studirao pedagogiju - zatim Jovan Zujović (1856-1936), čuveni geolog i predsednik Srpske akademije nauka, Sava Popović (1898-1942), slikar i prijatelj D. Mitrinovića i Herberta Reada, buntovni pesnik eksperimentator (1899-1943), itd. U prvoj deceniji 20 veka u Srbiji se javlja i anarhosindikalizam (listovi "Proleter", 1906, "Radnička borba”, 1907) i pristalice direktne akcije (“direktaši”) kao levo krilo Srpske socijaldemokratske partije. Tu su glavni akteri Krsto Cicvarić (1879-1944), pokretač mnogih listova ("Hleb i sloboda", 1905, "Radnička borba", 1907), osnivač anarhističkih klubova i pisac knjige "Iz anarhističkog programa" (1909). Posle prvog svetskog rata povukao se iz pokreta. Milorad Popović (1874-1905) je u Parizu osnovao Jugoslovensko radno društvo i odbor za socijalističku akciju (1900) , a onda je prešao u Budimpeštu gde je uredjivao srpske socijalističke listove, da bi se 1904 vratio u Srbiju. Uvek je bio dosledan ideji revolucionarnog sindikalizma, koju je ostvario osnivanjem više nezavisnih sindikalnih saveza. "Direktaši" su anarhosindikalistička grupa koja se javlja oko 1909 godine u krilu Srpske socijaldemokratske stranke (Nedeljko Divac, Vlajko Martinović, Sima Marković, Vasa Knežević, itd.). Ova grupa je kasnije isključena iz stranke. Sima Marković je kasnije postao sekretar Komunističke partije Jugoslavije, vodio polemike sa Staljinom oko nacionalnog pitanja, i osudjen je na robiju u SSSR u vreme "čistki", gde je i umro oko 1939 godine.

Između dva svetska rata anarhistički pokret zbog svojih republikanskih, federalističkih i socijalističkih ideja nije mogao da se legalno razvija u monarhiji kralja Aleksandra i pod represijom njegove otvorene diktature. Postojale su manje grupe, međusobno nepovezane, kako među radništvom tako i među intelektualcima. Među Jugoslovenima koji su otišli da se bore u Španiju (1936-1939) bilo je i anarhista ili onih koji će, zahvaljujući Španskom iskustvu, prihvatiti liberterski socijalizam.

Posle drugog svetskog rata u Jugoslaviji je na vlasti Komunistička partija, jedina koja je ustavom priznata. Uvodjenje izvesnih oblika samoupravljanja (posle raskida sa Staljinom 1948 godine), kao i studentski pokret iz 1968, koji je u javni život doveo novu generaciju probudili su i široko interesovanje za anarhizam (prevode se knjige i spisi Proudhona, Bakunjina, Kropotkina, D. Guerina, Bookchina, itd.), piše se i javno raspravlja o idejama i praksi anarhizma. Sve izraženija kritika i nezadovoljstvo tzv. "realnim socijalizmom", ograničenja i neprihvatanje prakse autoritarnog socijalizma, podstiću širi interes i za ideje liberterskog komunizma, socijalizam saveta i anarhosindikalizam.